Boekbespreking: ‘Snakes in Suits – Understanding and surviving the psychopaths in your office’

In menig boek over psychopathie, maar ook in de media, komen we regelmatig de stelling tegen dat er niet alleen veel psychopaten zouden voorkomen onder CEO’s, maar ook onder advocaten. Als dat waar is, waar moeten we dan voor uitkijken? Daartoe werd een aantal boeken over psychopathie gelezen, waaronder het inzichtelijke ‘Snakes in Suits – Understanding and surviving the psychopaths in your office’¹ van dr. Robert D. Hare en dr. Paul Babiak.

Tekst: Diederik Palstra

Uit een onderzoek² blijkt inderdaad dat de advocatuur één van de beroepsgroepen is waarin veel psychopaten werkzaam zijn. Dr. K. Dutton, die als onderzoeker verbonden is aan de Universiteit van Oxford, had een klinische vragenlijst online gezet waarin deelnemers vragen konden beantwoorden aan de hand waarvan kon worden vastgesteld wat hun score was op het psychopathiespectrum. Ook hadden ze de vraag beantwoord wat hun beroep was. Daaruit volgden de onderstaande resultaten:

Nu is het niet helemaal duidelijk waarom dit de meest en minst voorkomende beroepen van psychopaten zouden zijn. Zeker is wel dat het in sommige beroepen helpt om afstand te kunnen houden tot emoties. Zo geeft een neurochirurg in het boek van Dutton aan dat hij zijn gevoel uitschakelt als hij gaat opereren³. Anders zou hij volgens hem geen succesvol chirurg kunnen zijn. Dat het beroep van CEO het hoogste scoort in deze lijst is te verklaren doordat het bedrijfsleven aantrekkelijk is voor psychopaten. Dit zou komen door de hoge beloningen, het prestige en de macht die samengaan met posities binnen het hogere management. Om dezelfde redenen zou ook het beroep van advocaat aantrekkelijk zijn voor psychopaten.

Uit deze lijst van beroepen blijkt dat psychopaten dus zeker niet altijd moordlustige criminelen zijn, die lange tijd achter de tralies zitten. Ze hoeven er volgens Dutton ook niet op uit te zijn om een ander te schaden – hoewel volgens hem weliswaar 50% van de meest ernstige misdrijven door psychopaten wordt gepleegd⁴. Het zijn echter vaak wel manipulatieve en dominante personen, die de gave hebben om in crises het hoofd koel houden. Ze zijn vaak intelligent en rationeel, kunnen daarom ook goed werken in stressvolle en chaotische omstandigheden en worden daarbij niet gehinderd door gevoelens voor anderen of morele principes. Zij zien dit zelf ook niet altijd als iets negatiefs. Een criminal law barrister, die aan het onderzoek van Dutton deelnam en hoog scoorde op het psychopathiespectrum, geeft aan dat hij zich altijd anders heeft gevoeld dan andere mensen, maar dat dit hem meestal tot voordeel strekte. Zijn stelling was dan ook dat iedereen gebaat zou zijn bij een lichte mate van psychopathie, omdat het je psychologisch zou beschermen tegen de druk van de buitenwereld.

En het staat ook niet in de weg van een succesvolle carrière. Men dacht – of hoopte – altijd dat gladde, zelfoverschattende, kille, manipulerende, onverantwoordelijke werknemers het op de lange termijn niet zouden redden in het bedrijfsleven. Maar dat is lang niet altijd het geval. Uit onderzoek van Babiak en Hare blijkt dat personen met een psychopathische stoornis, ondanks de dikwijls destructieve uitwerking op het bedrijf en het daar werkzame personeel, wel een succesvolle carrière kunnen hebben.

Dat komt omdat de negatieve aspecten van de stoornis dan positief worden geïnterpreteerd door de omgeving. Een opgeblazen gevoel van eigenwaarde, gladde en oppervlakkige charme, impulsiviteit en het ontbreken van realistische doelen worden dan gezien als zelfzekerheid, communicatieve vaardigheden, charisma, leiderschap, overtuigingskracht en strategisch en visionair denken. Kilheid en gebrekkige emotionele diepgang kunnen in de ogen van anderen noodzakelijke kwaliteiten in de harde bedrijfswereld zijn, waar dominant gedrag wordt geïnterpreteerd als leidinggeven, delegeren en knopen doorhakken.

Wat is psychopathie?

De term ‘psychopathie’ komt niet meer als stoornis voor in de DSM⁵, de wereldwijd gebruikte handleiding voor psychiaters om diagnosen te stellen. Het is namelijk moeilijk om waar te nemen of iemand geen schuldgevoel, spijt of empathie kent. Ook zou de diagnose stigmatiserend werken. In de DSM staat nog wel de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Deze stemt gedeeltelijk overeen met de omschrijving van psychopathie, maar is meer gericht op waarneembaar gedrag.

Aan de hand van de door Hare ontwikkelde PCL-R checklist⁶ kan echter worden vastgesteld of iemand een psychopathische stoornis heeft. Afgeleid van deze lijst ontwikkelde Hare speciaal voor de werkvloer de PCL-SV checklist, die korter is, eenvoudiger kan worden gebruikt en niet uitgaat van het begaan van strafbare feiten. Deze checklist is hieronder in een tabel weergegeven. Per kenmerk op deze checklist kan iemand dan geen, één of twee punten (nooit/soms/altijd) krijgen. Pas bij een score van 18 punten of meer (met een maximum van 24), wordt die persoon gediagnosticeerd als psychopaat. De onderzoekers wijzen er echter nadrukkelijk op dat niet iedere moeilijke collega direct een psychopaat is⁷. Je kunt dit namelijk in meer of mindere mate hebben; het is met andere woorden een spectrumstoornis.

De PCL-SV checklist⁸:

Volgens een andere onderzoeker, neurowetenschapper James Fallon, kun je ook vaststellen of iemand een psychopaat is door de hersenactiviteit in beeld te brengen⁹. Er is volgens hem dan sprake van verminderde activiteit in de orbitofrontale hersenschors en de ventromediale frontale hersenschors en schade aan de temporale kwab, inclusief de amygdala die de emoties reguleert¹⁰. Nu is Fallon ook ervaringsdeskundige – hij kwam er hierdoor achter dat hij zelf een psychopaat is en heeft daar een boek over geschreven¹¹.

Hoeveel mensen zijn er met psychopathie?

De eerder vermelde lijst van meest voorkomende beroepen voor psychopaten betreft zowel mannen als vrouwen. De prevalentie van psychopathie lijkt onder mannen wel wat hoger te zijn dan onder vrouwen. Dit zou volgens de onderzoekers echter ook verklaard kunnen worden doordat de stoornis zich bij vrouwen op een andere, minder zichtbare manier uit¹². Onder de algemene bevolking kan 1%¹³ van de mensen een psychopaat genoemd worden. In een bedrijfsomgeving stijgt dit volgens Babiak en Hare tot 4% (1 op de 25). Als je in een wat groter bedrijf werkzaam bent, is de kans dus groot dat er zich ook in jouw omgeving één of meer psychopaten bevinden.

Heeft psychopathie toegevoegde waarde?

Net als de criminal law barrister die in het boek van Dutton aan het woord is, beargumenteert de auteur in zijn boek zelf ook dat het wel eens van toegevoegde waarde zou kunnen zijn om een aantal van de eigenschappen van een psychopaat te hebben. Er wordt zelfs wel eens geschreven¹⁴ dat psychopathie niet zozeer een stoornis is, als wel een evolutionaire ontwikkeling, waardoor mensen beslissingen meer op basis van rationaliteit gaan nemen, in plaats van op basis van emoties.

Als voorbeeld noemt Dutton het bekende morele dilemma van de filosofe Philippa Foot¹⁵. Daarbij wordt gevraagd wat je zou doen als een op hol geslagen spoorwegtrolley op een splitsing afstevent. Bij de splitsing is een hefboom die jij kunt bedienen en waardoor jij kunt beslissen welke kant de trein op gaat. Doe je niks, dan raakt de trolley vijf spoorwegarbeiders die niet op tijd weg kunnen en door de botsing omkomen. Maar zet je de hefboom om, dan gaat de trolley het andere spoor op en raakt daar dan slechts één persoon die het leven laat. Wat zou je dan doen? De hefboom omzetten of niet?

Filosofe Judith Jarvis Thomson kwam met een variant op dit dilemma. Daarbij zijn er geen hefboom en splitsing, maar is er een voetgangersbrug over het spoor waarop een nogal zwaarlijvig persoon staat. Als je hem over de reling kiepert zou hij op het spoor terechtkomen, door de botsing met de op hol geslagen trolley weliswaar overlijden, maar door zijn gewicht de trolley tot stilstand brengen. Daardoor worden de vijf mensen die verderop aan het werk zijn niet geraakt, en blijven zij dus in leven. Wat zou je in dat geval doen? Die persoon over de reling duwen?

Dutton noemt het eerste voorbeeld een onpersoonlijk moreel dilemma en het tweede voorbeeld een persoonlijk moreel dilemma. Psychopaten hebben volgens hem, net als de meeste mensen, geen moeite met het eerste dilemma. Ze zouden gewoon de hefboom omzetten. Psychopaten hebben echter, in tegenstelling tot de meeste anderen, ook met het tweede dilemma geen probleem. Ze duwen simpelweg de zware persoon over de reling. Dit kun je volgens Dutton ook terugzien op beelden van het brein als je van het eerste onpersoonlijke dilemma overgaat naar het tweede persoonlijke dilemma. Door alle emoties zouden de amygdala en de daarmee verbonden hersengebieden van een gewoon mens door emotionele stress oplichten als een kerstboom. Maar in de hersengebieden van een psychopaat blijft het volstrekt donker.

Een ander voorbeeld dat Dutton beschrijft betreft een test die Dr. Derek Mitchell van University College London afnam bij een groep psychopaten en een groep niet-psychopaten¹⁶. Bij deze Emotional Interrupt Task (EIT) werd een reeks van figuren (telkens een cirkel of een vierkant) na elkaar getoond op een computerscherm. Daarbij moest de deelnemer dan kiezen wat voor vorm het is door met de rechterwijsvinger een toets in te drukken. Het werd de deelnemer echter moeilijker gemaakt door voor en na de figuur gedurende een paar honderd milliseconden een gezicht te tonen. Dit was zowel ervoor als erna ofwel een kwaad, een lachend of een neutraal gezicht. De psychopaten bleken zich niet door de emotionele gezichten te laten afleiden en deden het significant beter (sneller en meer correct) dan de niet-psychopaten, die daar wel door werden afgeleid.

Hoe gaat een psychopaat te werk in een kantooromgeving?

Wat er ook zij van deze (vermeende) positieve aspecten van psychopathie die Dutton noemt, als je in diens directe omgeving verkeert, kan je wel veel last hebben van een psychopaat. In hun werkomgeving zijn psychopatische werknemers vaak de oorzaak van de achteruitgang van de prestaties van hun teams, waaronder veel ziekteverzuim, een hoog verloop en veel conflicten. Ze vertonen ook veel pestgedrag. In hun zucht naar macht, prestige en geld, maken ze vaak gebruik van bepaalde technieken om hun doel te bereiken. De psychopaat is volgens Babiak en Hare namelijk een meester in het manipuleren van andere mensen.

Babiak en Hare beschrijven hoe dit manipulatieproces plaatsvindt¹⁷. Het gebeurt in drie fasen: assessment (onderzoek), manipulation (manipulatie) en abandonment (verlating).

Fase 1: assessment

De eerste fase is de ‘assessment’ van het doel door de psychopaat. Hij kijkt of iemand bruikbaar is om geld, macht, seks of invloed te verkrijgen. Mensen met macht, een hoge sociale status of een hoge positie binnen een bedrijf zijn bijzonder aantrekkelijke prooien voor de psychopaat. Ook mensen met toegang tot deze personen, zoals secretaresses, kunnen interessant zijn. Vervolgens kijken ze naar de zwakke plekken (‘weak points’) en gevoeligheden (‘hot buttons’) van deze personen, zodat ze een plan kunnen maken om hun doel te bereiken. Deze mensen zijn voor de psychopaat slechts objecten, doelen en obstakels, en hij voelt daarbij geen schuldgevoel, spijt of empathie. Voor anderen is dit vaak moeilijk te begrijpen en dat is waarschijnlijk ook één van de redenen waarom psychopaten er zo goed in zijn om beoogde doelen te bereiken. Zij leiden in het algemeen een parasitair bestaan, en zijn snel verveeld, waardoor ze steeds weer nieuwe stimulansen nodig hebben. Ze gaan vaak van relatie naar relatie en van baan naar baan. Ze weten toch vaak een studie af te ronden, niet zozeer door hard te werken, maar eerder door het systeem te bespelen – bijvoorbeeld door anderen hun werk te laten doen. Hun overdreven gevoel van eigenwaarde en superioriteit maakt dat zij denken dat anderen slechts bestaan voor hun behoeften.

Fase 2: manipulation

Manipulatie is de tweede fase. Hier begint de psychopaat een web van leugens te spinnen door middel van charme en bedrog, ‘psychopathische fictie’ volgens de onderzoekers. Door gebruik te maken van hun charme wordt eerst het vertrouwen gewonnen van het slachtoffer. Psychopaten zijn vaak heel onderhoudend en erg goed in het maken van een positieve eerste indruk, waarop ze dan een fictie bouwen. Ze kunnen verschillende stereotypen gebruiken, zoals de lijdende kunstenaar, de onbegrepen echtgenoot, een succesvol zakenman, een beroemdheid, een gerespecteerd lid van een bepaalde beroepsgroep of iemand die connecties heeft met beroemde, rijke of beruchte mensen. Soms leggen ze het er te dik bovenop en maken een oppervlakkige en weinig overtuigende indruk. Maar sommigen hebben er echter een kunst van gemaakt. Daarbij kun je denken aan de film ‘Catch me if you can’ van Steven Spielberg, waarin het levensverhaal van Frank Abagnale Jr. werd verfilmd – een oplichter die zich onder meer uitgaf voor piloot en arts.

Wat helpt bij het creëren van deze fictie is de pathologische kunst om te liegen zonder enig schuldgevoel of aarzeling. Ook worden ze niet gehinderd door enige sociale stress dat de waarheid ze zal achterhalen. Het verhaal wordt volgens Babiak en Hare zo overtuigend verteld dat je ze instinctief gaat geloven. En als iemand tegenstrijdigheden in het verhaal ontdekt en begint te twijfelen, dan veranderen ze zonder enige schaamte gewoon het verhaal. Dat doen ze op zo’n overtuigende wijze, dat slachtoffers vaak eerder aan zichzelf beginnen te twijfelen dan aan het verhaal van de psychopaat. De keuze tussen de waarheid en de leugen is voor een psychopaat niets anders dan een zakelijke afweging om op een zo makkelijk mogelijk manier controle over het slachtoffer te krijgen.

Fase 3: abandonment

Zodra psychopaten hun doel hebben bereikt en slachtoffers geen waarde meer hebben, worden deze verlaten en naar een nieuw doel gezocht. Dat kan heel plotseling, op een dag is de psychopaat gewoon verdwenen. Andere mensen zijn voor hen pionnen in een schaakspel, en dat resulteert in veel kortstondige relaties. Ze hebben geen lange termijn carrière- of levensdoelen. Hun keuzes zijn oppertunistisch, waardoor ze vaak losse banen hebben die niet erg met elkaar zijn verbonden. Zelfs als ze het criminele pad bewandelen. Dan plegen ze ook vaak een grote verscheidenheid aan misdrijven, in plaats van zich ergens in te specialiseren.

Hoe kun je er het beste mee omgaan als je collega een psychopaat is?

Babiak en Hare schrijven dat het belangrijk is om te begrijpen hoe een psychopaat te werk gaat – zoals hierboven kort in drie fasen is uiteengezet – en deze situaties in het persoonlijke leven of op het werk te herkennen. Zij adviseren om daarnaast jezelf zo goed mogelijk te leren kennen zodat je je eigen zwakheden (‘weak points’) kent. Denk daarbij vooral ook aan bepaalde triggers (‘hot buttons’) die een automatische gevoelsmatige reactie geven, waardoor je de controle kunt verliezen. Dit kunnen ‘negative hot buttons’ zijn die een gevoel geven als jaloezie, woede of somberheid. Maar het kunnen ook ‘positive hot buttons’ zijn, die resulteren in een gevoel als geluk, zelfvertrouwen of opwinding.

Psychopaten maken gebruik van je ‘hot buttons’ om je een positief of negatief gevoel te bezorgen dat al het andere verdringt. Volgens Babiak en Hare kunnen deze manipulaties ook ‘acting out’ ten gevolge hebben, bijvoorbeeld als je kwaad wordt in het bijzijn van je meerdere. Het is dus zaak om je bewust te zijn van deze triggers. Nu is het wel veel makkelijker om je daarvan bewust te worden, dan om ze onder controle te krijgen.

Babiak en Hare bespreken drie soorten zwakke plekken (‘weak points’). De eerste zwakke plek zijn je (vermeende) tekortkomingen, zoals bijvoorbeeld of je jezelf te dik of te dun vindt, maar ook of je vindt dat je niet goed bent in een bepaald onderdeel van je werk. De psychopaat kan je geruststellen dat hij je tekortkomingen niet erg vindt. Sterker nog, hij heeft deze zelf ook. Dit creëert een band waardoor iemand gemanipuleerd kan worden.

Als tweede zwakke plek noemen Babiak en Hare dat wat mist in je leven. Wat ontbreekt er volgens jou in je leven? Zelfvertrouwen, liefde, begrip, geld, spanning, een doel? Als iemand je aanbiedt je daarbij te helpen, maakt dit je vatbaar voor manipulatie.

De derde zwakke plek die de onderzoekers noemen zijn de angsten. Waar ben je bang voor? Intimiteit, eenzaamheid, spreken in het openbaar? Ook dit zijn uiteraard bronnen voor manipulatie. Je hiertegen verdedigen is lastig volgens Babiak en Hare omdat het heel moeilijk kan zijn om je angsten onder controle te krijgen of deze te verminderen.

Maar om je te wapenen tegen de manipulaties van psychopaten moet je volgens Babiak en Hare realistisch kijken naar je eigen (vermeende) tekortkomingen en je doelstellingen, zodat je daar een eigen, zelfstandige, goed onderbouwde mening over hebt. Wees daarnaast ook bewust van je waarde voor anderen en wees daar ook realistisch en niet bescheiden in. Wat rest is volgens Babiak en Hare om dan vervolgens alles in het werk te stellen om de psychopaat in je omgeving zoveel mogelijk te vermijden¹⁸.

Further reading

P. Babiak PhD en R.D. Hare PhD: “Snakes in suits – Understanding and surviving the psychopaths in your office”; HarperBusiness, New York 2019;

Dr. K. Dutton: “The wisdom of psychopaths – Lessons in life from saints, spies and serial killers”; Penguin Random House UK, Londen 2020; en

James Fallon: “The psychopath inside – A neuroscientist’s journey into the dark side of the brain”; Portfolio/Penguin, New York 2014.

Dr. Martha Stout: “The sociopath next door – one in 25 ordinary people is secretely a sociopath. Who is the devil you know?”; John Murray Learning, Londen 2021.

M.E. Thomas: “Confessions of a sociopath – a life spent hiding in plain sight”; Pan Books, Londen 2014.

Noten

Foto’s
Slang in pak – Bing Image Creator
Hand – Lukas/Pexels.com
Man tegen blauwe achtergrond – Moose Photos/Pexels.com