Advocaten in het buitenland – Camila Borba Lefèvre in São Paulo

Camila Borba Lefèvre is advocate in São Paulo. Ze is geboren in Brazilië maar studeerde rechten in Nederland. Ze won de Houthoff-beurs en werkte vervolgens zo’n tien jaar bij dit kantoor. Daarna keerde ze terug naar Brazilië, waar ze partner werd bij Vieira Rezende in São Paulo, met 22 miljoen inwoners de grootste stad in Brazilië. Het Amsterdams Baliebulletin vroeg haar onder meer naar de verschillen tussen advocaat zijn in Nederland en in Brazilië in de derde aflevering van de nieuwe serie ‘advocaten in het buitenland’.

Tekst: Diederik Palstra

Camila Borba Lefèvre werkte tussen 1999 en 2007 in Nederland bij Houthoff, maar vertrok in 2008 naar Brazilië – het land waar haar roots liggen. Daar legt zij zich bij Vieira Rezende toe op het adviseren van bedrijven op het gebied van M&A, joint ventures en (her-)structureringen, met specifieke expertise in in de technologie, agribusiness-en duurzame energiesectoren. Ook heeft ze daar een ‘Dutch desk’ voor Nederlandse bedrijven die in Brazilië zaken willen doen.

Waar heeft u rechten gestudeerd?

“Ik heb internationaal recht gestudeerd in Leiden van 1993 tot 1998. Ik ben echter geboren in Brazilië. Mijn ouders waren beide Braziliaans, maar zijn op een gegeven moment gescheiden. Mijn moeder is vervolgens hertrouwd met een Nederlandse man en naar Nederland verhuisd. Zo ben ik in Nederland terecht gekomen. Mijn vader bleef in Brazilië, dus daar heb ik in mijn jeugd ook veel tijd doorgebracht. Vanwege die internationale achtergrond trok internationaal recht mij wel. Ik zag aanvankelijk een toekomst voor me bij de Verenigde Naties of iets dergelijks. In het laatste studiejaar deed ik echter ook een aantal vakken mededingingsrecht en Europees recht en dat begon ik wel erg interessant te vinden. Ik hoorde toen over een beurs van Houthoff om in Brugge een LL.M. te doen in Europees recht aan het Collège D’Europe. Dat was het eerste jaar dat deze beurs werd uitgereikt. Ze hadden ook een Harvard-beurs die Jan Joosten, die eerder in deze serie als advocaat in New York is geïnterviewd, een paar jaar voor mij won. Ik had eigenlijk niet verwacht dat ik die Brugge-beurs zou winnen, maar na een aantal rondes won ik die toch. Ik heb vervolgens in Brugge nog een heel leuk jaar doorgebracht.”

Waar bent u uw carrière begonnen en hoe bent u bij uw huidige kantoor terecht gekomen?

“Tijdens mijn studie begon ik de advocatuur steeds interessanter te vinden. Zo deed ik ook mee aan een moot court en toen merkte ik dat ik het erg leuk vond om als advocaat de belangen van een cliënt te verdedigen. Als je die Houthoff-beurs won, werd je geacht je advocatuurstage van drie jaar bij Houthoff door te brengen. Dat kwam dus goed uit. Dit heb ik met veel plezier gedaan. Uiteindelijk heb ik een kleine 10 jaar bij Houthoff voornamelijk in Amsterdam gewerkt. Mijn advocatuurstage betrof in de eerste helft mededingingsrecht, die ik ook gedeeltelijk in Brussel en Den Haag doorbracht, en na de verplichte sectiewissel hield ik me bezig met M&A in Rotterdam en Amsterdam. Dit bleef ik nog een paar jaar doen na het voltooien van mijn stage, waarna ik nog eens vijf jaar doorbracht in de mededingingspraktijk en de telecompraktijk. Toch bleven mijn gedachten terugkeren naar Brazilië en ik was inmiddels ook getrouwd met een Braziliaanse man die ik in Nederland had ontmoet. Na 20 jaar in Nederland gewoond te hebben, vond ik het tijd om weer eens naar Brazilië te gaan. Het probleem was wel dat mijn Nederlandse bul in Brazilië natuurlijk niet geldig was. Bovendien is de advocatuur daar strakker gereguleerd dan in Nederland. Je mag daar beslist niet adviseren over Braziliaans recht als je geen Braziliaanse rechtenstudie hebt gedaan. Toen we eenmaal in Brazilië woonden, ben ik naast mijn werk daarom een Braziliaanse rechtenstudie gaan doen en heb ik vervolgens ook het Braziliaanse bar exam gedaan. Inmiddels woon ik hier alweer 16 jaar.”

Met welk rechtsgebied houdt u zich bezig? En heeft u zich altijd met hetzelfde rechtsgebied beziggehouden, en zo ja, waarom?

“Mededingingsrecht en telecomrecht waren niet heel groot in Brazilië, dus toen ik weer advocaat was ben ik me meer gaan focussen op M&A en ondernemingsrecht. De partner waarvoor ik werkte bij Houthoff had tegen mij gezegd “je moet gewoon de Jan Joosten van Brazilië worden”. Hij bedoelde daarmee dat ik het aanspreekpunt moest zien te worden voor Nederlandse bedrijven die in Brazilië zaken willen doen en dat is ook gebeurd. Naast M&A en ondernemingsrecht ben ik daardoor een soort juridische huisarts voor Nederlandse bedrijven die hier zakendoen. Wanneer zij advies of juridische bijstand nodig hebben op een ander gebied dan M&A of ondernemingsrecht, kan ik hen doorverwijzen naar specialisten op dat gebied binnen mijn kantoor. Vieira Rezende is een full service advocatenkantoor in São Paulo en Rio de Janeiro waar zo’n 120 advocaten werkzaam zijn. Ik bespreek hun adviezen of processtukken dan met de Nederlandse cliënt en blijf zo goed mogelijk namens hen in de gaten houden wat er gebeurt en kan hen dan strategisch adviseren.”

Wat zijn de verschillen tussen advocaat zijn in Nederland en in Brazilië?

“In Brazilië zijn veel meer regels. Het is hier meer bureaucratisch. Het Braziliaanse rechtssysteem is vergelijkbaar met de rechtssystemen van Spanje en Portugal, want daar is het voor een groot gedeelte op gebaseerd. Er zijn veel verschillen met Nederland, ook al voldoet de M&A praktijk bijvoorbeeld wel aan de internationale standaard.”

“De zakelijke cultuur is daarnaast anders. Daar moet je rekening mee houden. Ook is het moeilijk om contracten af te dwingen. Procederen kan heel lang duren en de uitkomst is onzeker. Er is minder vertrouwen en daarom zijn er vaak ook hele hoge boetes in contracten. Redelijkheid en billijkheid spelen in het Braziliaanse recht ook een grote rol. Het arbeidsrecht is heel beschermend ten opzichte van de werknemer. Er is weinig ruimte om daarvan af te wijken, bijvoorbeeld via contractuele afspraken.”

Wat zijn de grootste verschillen tussen het Braziliaanse rechtssysteem en het Nederlandse?

“Brazilië is een erg grote jurisdictie met veel regionale verschillen. Dat zijn niet zozeer juridische verschillen, want Brazilië is niet als de Verenigde Staten waar je niet alleen federaal recht hebt, maar ook veel recht op deelstaatniveau. In Brazilië is federaal recht veruit het belangrijkste en is er nauwelijks deelstaatrecht, dus er is wel rechtseenheid. Maar er zijn grote verschillen in cultuur per regio.”

“De rechtsonzekerheid is veel groter in Brazilië. In Nederland kun je een cliënt met veel meer zekerheid adviseren over wat hij kan of moet doen. Ook weet je in Brazilië minder zeker hoe een rechter iets zal interpreteren. Nederland is wat dat betreft echt heel ondernemersvriendelijk. Op zich is Brazilië redelijk ontwikkeld en grotendeels wordt de rechtstaat gerespecteerd, zeker als je bedenkt dat het gaat om een emerging market. Het land is er echter toch ook weer niet helemaal qua rechtszekerheid. Je moet daarom heel goed doorgronden waar je cliënt vandaan komt, omdat dat zijn verwachtingen kleurt. Dat moet je anticiperen. Ook kunnen politieke machtswisselingen in Brazilië voor onzekerheid zorgen, bijvoorbeeld als het gaat om contracten of leveringen aan de overheid of overheidsbedrijven.”

Waar moeten Nederlandse bedrijven of personen in Brazilië voor oppassen wanneer ze daar zakendoen?

“Het belangrijkste is dat als bedrijven gaan investeren in Brazilië, dat ze daar qua governance op voorbereid zijn. Dat gaat dan over hoe er periodiek gerapporteerd wordt over de investeringen, maar het helpt ook om een duidelijk doel te formuleren over de te verwachten resultaten in Brazilië en wat te doen als die verwachtingen niet worden waargemaakt. Daarnaast moet er governance komen over hoe om te gaan met corruptie en is compliance heel belangrijk. Zoals gezegd is het rechtsstelsel heel langzaam en is de executiefase van een vonnis heel lastig. Je kunt je recht niet goed afdwingen. Je moet goed georganiseerd zijn om te voorkomen dat er dingen misgaan. Dit betreft zowel de interne governance als de governance van bijvoorbeeld een joint venture. Hoe duidelijker, hoe beter. Brazilianen schrikken wel eens van die Nederlandse directheid, maar waarderen de duidelijkheid uiteindelijk wel.”

Wat bevalt u zo goed aan wonen en werken in Brazilië?

“De cultuur is opener en warmer en dat geldt dan ook voor de persoonlijke relaties. Ook het klimaat is natuurlijk heel prettig. Er zijn wel veel uitdagingen in Brazilië. Het heeft in sommige opzichten nog een behoorlijke weg af te leggen. Dat brengt met zich mee dat je als advocaat meer kunt betekenen voor de maatschappij omdat er eenvoudigweg meer te doen is. Je draagt dus meer bij. Zo is de advocaat erg belangrijk voor de bewaking van de rechtsstaat, ook al begrijp ik dat deze in Nederland nu ook onder druk staat. In Nederland had ik het echter nooit over de grondwet, hier heb ik het daar dagelijks over. De politieke situatie is de laatste twee jaar wel rustiger geworden, maar nog steeds is de discussie over de gevaren voor de rechtsstaat hier heel gewoon.”