Bénédicte Ficqs gevecht tegen Tata Steel

In de omgeving van Tata Steel worden veel hogere concentraties vervuilende stoffen in de grond aangetroffen, dan waarvan je op de opgaven van het bedrijf zelf zou mogen verwachten. Vaststaat dat in de regio IJmond veel meer mensen met longkanker en andere ziekten worden gediagnosticeerd dan elders in het land en dat dit niet kan worden verklaard door het verkeer of de scheepvaart. Tientallen bewoners in de omgeving van het bedrijf hebben Bénédicte Ficq vorig jaar gevraagd of zij zou willen onderzoeken of de veroorzakers van deze ernstige vervuiling kunnen worden vervolgd. Daar hebben zich daarna een groot aantal aangevers bijgevoegd. Mede door haar inzet doet het Openbaar Ministerie nu grootschalig onderzoek naar de mogelijk strafrechtelijke vervolgbare vervuiling door Tata Steel. Bénédicte Ficq noemt het een eer om voor deze zaak te mogen werken. Reden dus voor een interview met Bénédicte.

Tekst: Hannah Brenninkmeijer

Wat is de concrete aanleiding geweest een zaak tegen Tata Steel te starten?

“Een aantal bewoners uit Wijk aan Zee heeft mij gevraagd of ik zou kunnen nagaan of er sprake is van strafbare feiten door Tata Steel. Zij hebben jarenlang via de civiel- en bestuursrechtelijke weg geprobeerd om de ernstige vervuiling door het bedrijf te stoppen. Zij zijn zeer bezorgd over de gezondheid van hun kinderen en die van zichzelf en zochten daarom naar een andere weg om deze ziekmakende vervuiling te beteugelen.

Ik denk dat er voldoende onderliggend materiaal aanwezig is om te stellen dat er sprake is van criminele milieuverontreiniging als genoemd in artikel 173a van het Wetboek van Strafrecht. Het is een misdrijf waar twaalf jaar gevangenisstraf op staat. Als de dood erop volgt, is de strafhoogte vijftien jaar gevangenisstraf. Nadat deze bewoners aangifte hadden gedaan, zijn veel meer mensen gevolgd en ligt er een groot aantal aangiften tegen Tata Steel. Deze aangiften zijn gebundeld ingebracht bij het OM. Het OM is nu een grootschalig opsporingsonderzoek gestart naar aanleiding van deze aangiften.

Het is een heel breed onderzoek, waarbij bijvoorbeeld onder meer wordt gekeken naar het achterstallig onderhoud van de ovens bij Tata Steel en naar de emissies die het bedrijf zelf heeft opgegeven. Tata Steel geeft namelijk zelf aan hoeveel stoffen zij uitstoot en in de grond, het water en lucht terechtkomen. Uit een recent rapport van het RIVM blijkt echter dat de gegevens naar alle waarschijnlijkheid onvolledig zijn. Volgens het RIVM worden in de omgeving namelijk veel hogere concentraties metalen en zogeheten PAK’s (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen) gemeten. Het gaat dan niet om kleine overschrijdingen. Het RIVM heeft concentraties van sommige PAK’s gemeten die tot wel duizend keer groter zijn dan wat op basis van de officiële uitstootgegevens van Tata Steel zou mogen worden verwacht.

Blootstelling aan PAK’s is schadelijk voor de gezondheid. Uit eerdere onderzoeken blijkt dat in de regio IJmond aanzienlijk meer mensen longkanker krijgen dan in de rest van het land. Ook diabetes en hartaandoeningen komen opmerkelijk vaker voor. Daarnaast worden er ook te veel andere zware metalen in de grond aangetroffen. Zo kwamen koper tot vijftig keer meer, het metaal vanadium tot dertig keer meer en lood en chroom tot vijf keer meer dan de berekende waarde. Het OM zal een onderzoek doen naar de reden van deze kloof tussen de werkelijke waarde van de emissies en de aangifte door Tata Steel.

Daarnaast volgt een onderzoek naar de gezondheidsklachten van de aangevers. Al met al is het dus een heel breed opsporingsonderzoek, omdat ook getuigen zullen worden gehoord. Daarbij zijn anonieme verklaringen toegestaan. Ook zullen soortgelijke zaken in het buitenland worden meegenomen in de beoordeling. De onderdelen van dit strafbare feit worden dus in de breedst mogelijke zin van het woord door het OM onderzocht.”

Hebben de aangevers al gezondheidsklachten?

“Het is slecht gesteld met de gezondheid van de bewoners in de directe omgeving van Tata Steel. De meeste aangevers ervaren acute problemen aan de luchtwegen. Denk aan astma en bronchitis en alle klachten die daarmee kunnen samenhangen. Ook veel kinderen in de IJmondregio hebben astma. Daarbij ervaren de bewoners van de regio ook veel stress. Zij zijn uitermate bezorgd over hun gezondheid en die van hun kinderen. Helaas kan niet iedereen het zich permitteren om te verhuizen. Ouders met kinderen die dat wel konden en buiten de regio zijn gaan wonen, vertelden mij dat de astma sinds de verhuizing voorbij is. Astma is een somatische ziekte die rechtstreeks wordt beïnvloed door vervuiling. Ook hieruit volgt dat de IJmondregio zwaar is vervuild. Niet alleen uit de reportages van de RIVM, maar ook die van de GGD volgt dat in de regio verhoogde kans op longkanker is. Dat kan niet worden verklaard doordat meer mensen in de regio zouden roken of door andere bronnen van vervuiling zoals het verkeer in de omgeving of de scheepvaart. Vrijwel alle vervuiling is volledig toe te rekenen aan de uitstoot door Tata Steel en de bedrijven die zich op haar terrein bevinden.

Ik heb gesproken met artsen in die omgeving. Tandartsen vertelden mij over klachten in de mond. Een huisarts vertelde mij dat het aantal patiënten met beenmergkanker in zijn praktijk onevenredig groot is en dat wanneer een patiënt over rugpijn begint, hij direct aan de ziekte van Kahler denkt, een zeldzame vorm van beenmergkanker. Die ziekte zag hij schrikbarend vaak in zijn praktijk. Mijn moeder is ook overleden aan die ziekte. Zij woonde in Zuid-Limburg, een gebied dat wordt omgeven door vervuilende industrieën in onder meer Luik en het Ruhrgebied en door DSM. Zij verbaasde zich er over dat ze deze ziekte kreeg. “Maar ik was altijd zoveel buiten”, zei ze. Ik denk nu: ja, maar je was buiten in een ongezond gebied. Je hebt meer vieze lucht binnen gekregen dan iemand die binnen blijft. Niet dat dit persoonlijke aspect mijn drijfveer is, maar plotseling viel het kwartje. Als je in een vervuild gebied woont, en de arts geeft je het advies meer naar buiten te gaan, is dat eigenlijk een advies dat tot ziekte leidt. Het is ongehoord dat de vervuilende industrie daarvan de consequenties niet zou hoeven voelen. Dat kinderen in vervuilde gebieden beter binnen zouden moeten blijven. Dat maakt mij wel boos. Daarom hoop ik ook dat het OM doorpakt.

Deze zaak is de generale proef voor alle andere leidinggevenden van vervuilende bedrijven. Als je in de gevangenis kunt belanden als je op de koop neemt dat je mensen ziek maakt doordat je de omgeving ernstig vervuilt, zul je sneller investeren in schone energie. Deze aspecten zijn natuurlijk buitengewoon belangrijk. Het geldt als een heel sterke waarschuwing voor vervuilende bedrijven. Je moet ervoor zorgen dat je je omgeving zo schoon mogelijk houdt.”

Hoe zijn de reacties tot op heden?

“Heel positief. In het begin was er ook veel ongeloof. Het zou niet haalbaar zijn, net als met de tabaksindustrie. Ik werd in het begin toch een beetje uitgelachen. Ze zeiden dat het een lokaal probleem is en dat het moeilijk en ingewikkeld zou worden. Maar nu we verder in het proces komen, zie je dat de neuzen steeds meer dezelfde kant op gaan staan. Ook medewerkers van Tata Steel zelf willen voor een schoner bedrijf werken en zien de ernst ervan in. Ze willen Tata Steel wel behouden, maar onder de voorwaarde dat dat niet meer ten koste van hun gezondheid gaat of die van de omwonenden van Tata Steel. Misschien betekent het uiteindelijk wel dat Tata Steel naar een minder bewoonde plek zal moeten verhuizen.

Tata Steel belooft al tientallen jaren dat het zal ‘verschonen’. Maar verduurzaming kost veel geld en die investering willen de aandeelhouders natuurlijk liever niet maken. Die willen geld zien. Het wrange is dat een dergelijk groot bedrijf vervolgens bij de overheid voor subsidie kan aankloppen. Dan klagen ze – na jaar op jaar forse winstuitkeringen te hebben betaald – dat de investeringen niet betaalbaar zouden zijn en laten ze de belastingbetalers voor de kosten opdraaien. Het niet-onderhouden van je bedrijfseigendommen wordt daarmee een verdienmodel. De winst verdwijnt naar de aandeelhouders en de overheid betaalt voor de kosten van de verduurzaming. Je wordt er cynisch van. Maar het maakt ook strijdbaar. Ik vind het een geweldige zaak en ook een eer om te mogen doen. Daarbij wil ik wel benadrukken dat al veel werk door anderen is verzet voordat ik überhaupt in beeld kwam. Door de strafzaak gebeurt er zeker iets. Wat Tata Steel doet wordt nu als misdadig gezien.”

Zijn er ook negatieve reacties?

“De medewerkers van Tata Steel zijn voor hun broodwinning natuurlijk afhankelijk van het bedrijf. Ik merk wel dat dat soms tot negatieve reacties leidt. Maar lang niet alle medewerkers van Tata Steel zijn negatief over deze zaak. Daarnaast we hebben we de tijdsgeest mee met zaken als die tegen Shell en de Urgenda-klimaatzaak. Rechters beseffen dat het inmiddels ver na twaalven is, dat wegduiken niet meer kan. De uitspraken in deze zaken geven vertrouwen voor de toekomst. De beslissing van het OM om de zaak op te pakken heeft me echt energie gegeven. Ik kon ze wel om de hals vliegen!”

Hoe zijn Annemarie van Veen en jij destijds op het idee gekomen om de tabaksindustrie strafrechtelijk aan te pakken?

“Annemarie kwam bij mij op kantoor. Zij was moeder van jonge kinderen en is inmiddels overleden. Zij vertelde mij dat ze op jonge leeftijd verslaafd is gemaakt, ongeneeslijke longkanker had en dat ze dat de tabaksindustrie verwijt. Ze vroeg mij of we aangifte van strafbare feiten tegen de tabaksindustrie zouden kunnen doen. Wanda de Kanter en Paulien Dekker hebben ons toen enorm gesteund. Wij stuitten op manipulerende metingen door machines vanwege gaatjes in de filters, waardoor lagere waarden worden gemeten dan de waarden die de roker binnen krijgt die de gaatjes met de vingers bedekt. We noemden dit ‘de sjoemelsigaret’. Wij concludeerden dat de zaak kansrijk was, maar die conclusie heeft het OM niet durven overnemen. Het was een moeilijke zaak, omdat we de wederrechtelijkheid van het handelen van de tabaksindustrie moesten aantonen, terwijl zij zich wel aan de in mijn ogen veel te ruim geformuleerde vergunningsvoorschriften zou hebben gehouden. Ik denk dat het echt had gekund als het OM de wil en durf had gehad, maar ik kan niet anders dan beamen dat het niet eenvoudig was de tabaksindustrie strafrechtelijk te laten veroordelen.”

Heeft de beslissing van het Gerechtshof je teleurgesteld?

“Ik vond het ontzettend jammer. Ik had dolgraag de eerste strafzaak tegen de tabaksindustrie willen laten voeren door het OM. Het is ook relevant dat ik documenten van de tabaksindustrie heb gevonden waarin ze nota bene zelf anticiperen op een strafklacht. Daarin lees je dat, in het geval dat ze ooit strafrechtelijk zouden worden vervolgd, ze zelf dachten dat ze aan de hoogste boom zouden worden hangen. Tot nu toe hebben ze dans echter altijd ontsprongen. Wanda de Kanter en ik broeden nog altijd op doorstart van de strafzaak. Dat is niet eenvoudig, maar we zijn er wel mee bezig. Je moet de tijdgeest mee hebben. We hebben wel iets kunnen bijdragen aan het anders denken over het product sigaret en we hebben de aandacht gevestigd op de listige manier waarop de tabaksindustrie jonge mensen probeert te verslaven. Het is goed dat daar al meer oog voor is.

De zaak tegen Tata Steel is kansrijker, omdat het dat bedrijf niet lukt om binnen de regels te blijven. Een voormalig CEO van Tata Steel heeft gezegd dat Tata Steel een ontembaar monster is, zeker als je alle voorzienbare calamiteiten beschouwt en ziet wat er op het terrein gebeurt. In mijn optiek betekent dat ook dat je in het verlengde daarvan moet vaststellen dat je zo’n bedrijf niet meer in een woongebied kan handhaven. Tata Steel is één van grootste vervuilers van Europa. Het is ook letterlijk een verrot bedrijf. Ik bedoel daarmee dat de installaties verrot zijn. Zo lekken de cokesovens en daardoor verdwijnen vervuilende stoffen ongemeten in de lucht en zijn calamiteiten voorzienbaar. Dat is een directe consequentie van het achterstallig onderhoud. Bij staalproductie, met extreem hoge temperaturen, moet je ten minste zorgen voor state-of-the-art installaties. Het achterstallig onderhoud aan deze installaties zal één van de problemen voor Tata Steel in deze procedure worden. Het OM doet hiernaar gericht onderzoek. Als je weet dat je gebruik maakt van ovens die niet in orde zijn, kom je tot de voor het misdrijf benodigde voorwaardelijk opzet, omdat er sprake is van het bewust op de koop nemen van een grote kans op het intreden van een gevolg. Stel je duwt iemand opzettelijk, aangeschoten, in een ijskoude gracht en diegene overlijdt door onderkoeling. Dan word je aangeklaagd voor doodslag. Dat begrijpt iedereen. Nu gaat het om een bedrijf dat 24 uur per dag kankerverwekkende stoffen in de lucht laat verdwijnen, omdat de installaties niet goed worden onderhouden. Als dit bedrijf dan ziektes veroorzaakt bij mensen in de omgeving zullen de leidinggevende moeten beseffen dat zij niet zomaar wegkomen met ‘het in het water duwen’ van die mensen.

Dat geldt ook voor de tabaksindustrie. Ook hier is het eigenlijk onvoorstelbaar dat deze industrie nog altijd denkt ermee weg te kunnen komen dat zij zoveel mensen bewust ziek maakt. Verslaving is immers een ziekte, zij investeren daar in, doen er juist alles aan om mensen verslaafd te maken aan hun ziekmakende product. In Nederland overlijden 385 mensen per week als gevolg van roken. Als je een auto produceert waardoor elke weel zoveel mensen zouden overlijden, zou de auto instant van de markt worden gehaald. Maar omdat de tabakslobby zo machtig is en er enorme financiële belangen in rond gaan en het nog steeds als de beste investering geldt, komen ze er nog steeds mee weg en worden sigaretten geframed als genotsmiddel. Terwijl het om zwaar verslavende drugs gaat. Ook de lobby van Tata Steel is krachtig. Het bedrijf zorgt voor veel werkgelegenheid. De bestuurders van Tata Steel zitten overal in, in raden van bestuur, in de politiek, in liefdadigheid. Ze geven geld aan sportclubs en aan Heliomare. Ze sponsoren activiteiten in de buurt. Daarmee kopen ze loyaliteit. Wat de maffia in Zuid-Italië doet, doet Tata Steel in de regio IJmond. Het komt erop neer dat je door lobbyen willens en wetens een heel gebied denkt te kunnen vervuilen. Ik hoop echt dat dit nu voorbij is. Zeker omdat de vervuiling door Tata Steel naar alle waarschijnlijkheid nog veel erger is dan we nu weten. Ouders in Wijk en Zee durven het bloed van hun kinderen niet te laten onderzoeken. Zo bang zijn ze voor het lood dat daarin mogelijk wordt aangetroffen. Loodinname is gevaarlijk voor kinderen, want het tast de hersenen en het leervermogen aan.

In jaren 80 van de vorige eeuw ontstond de kreet ‘de vervuiler betaalt’. Het afkopen van de gevolgen van vervuiling is als een soort rechtvaardigingsgrond voor vervuiling gaan fungeren. Zolang je maar betaalt, kom je er mee weg. Vervuiling kan en mag niet worden afgekocht. Uit onderzoek van het AMC blijkt dat de eerste duizend dagen van een kind cruciaal zijn voor de rest van het leven. Het is van groot belang dat een kind niet in een zwaar vervuilde omgeving met gestreste ouders wordt geboren, maar gezond kan opgroeien. Het is bizar dat we dat zo lang hebben laten gebeuren. Maar de mens is geneigd hiermee door te gaan omdat de gevolgen niet direct zichtbaar zijn. De angstcentra in ons brein worden niet geactiveerd als het te lang duurt voordat de nare gevolgen zich openbaren. Dat geldt zowel voor roken als voor klimaatverandering. Voor roken geldt dat je niet direct ziek wordt. Dat gebeurt pas na vijftien of twintig jaar. Voor de klimaatverandering geldt dat veel mensen het motto ‘ik leef maar een keer’ hanteren. En dus koopt iedereen een vliegticket van veertig euro naar het buitenland en nieuwe kleren en nieuwe sandaaltjes in het voorjaar. We doen er allemaal aan mee. Het is onvoorstelbaar dat de wereld zoals we die kennen er door onszelf aangaat. Ik ben 64 jaar en over twintig jaar ben ik er misschien niet meer. Ondertussen hebben we de toekomst van onze kinderen afgepakt. Zij kunnen hun kinderen later niet meer buiten laten spelen, omdat de lucht te vies is of omdat het te warm is. Wat nu al de realiteit in de IJmond-regio is, wordt straks overal realiteit. “Maximaal een halfuurtje buiten spelen per dag schat, anders word je ziek.” We gaan maar door met onze bovenmatige consumptie. We hebben de respectvolle relatie met de natuur verbroken. De dagelijkse consumptie van de mens vergt een jaar herstel van de planeet. De kans lijkt me groot dat de mens als soort zal verdwijnen. Het is niet vijf voor twaalf. Het is al bijna half een. Maar het is ook een mondiaal probleem, en dat maakt het zo ingewikkeld. In andere delen van de wereld vechten mensen om de dag door te komen. Ze verdienen twee dollar per dag en moeten daarmee hun gezin onderhouden. Hoe kan je van hen vragen om een bijdrage voor een beter milieu? Dat maakt het probleem bijna onoplosbaar. Vanwege de armoede en vanwege de ‘rijke rupsjes nooit genoeg’. We zouden een inspirerende wereldleider moeten hebben die jonge mensen, die nu de beslissingen moeten nemen, kan bereiken en uitleggen dat we moeten stoppen met consumeren. Groter dan een Gandhi. Alleen dan zie ik nog wel iets gebeuren op mondiaal gebied. We moeten als mensheid de urgentie voelen om de natuur met respect tegemoet te treden.”

Ik las dat je mogelijk ook een zaak tegen Schiphol wil starten. Hoe ben je op dit idee gekomen?

“Aan mij is gevraagd of dat eventueel mogelijk is, maar ik vind dat eerlijk gezegd prematuur. Ik wil me nu eerst focussen op de zaak tegen Tata Steel. Daaruit kan ik ook filteren wat het OM relevant vindt. Een zaak tegen Schiphol is ook veel ingewikkelder dan tegen Tata Steel. “

Heb je naast deze zaken nog tijd voor andere strafzaken?

“Zeker wel. Ik behandel naast dit werk ook commune strafzaken. Dat is een fijne mix. Ik vind het inspirerend om deze Tata-zaak te doen. Om een maatschappelijke bijdrage te kunnen leveren en na te kunnen denken over een problematisch onderwerp. Het klimaat, de natuur en de vervuiling van onze planeet raken me persoonlijk heel erg.”