Jo-an van der Tol: “Streven naar situatie waarin alle ouders ook juridisch ouders van hun kind kunnen zijn”

Jo-an van der Tol staat mensen bij die niet via de natuurlijke weg zwanger kunnen worden. Draagmoederschap, donorconceptie, meerouderschap (twee of meer ouders) en duo-moederschap,  dat zijn grofweg de ‘smaken’ die langskomen in de praktijk van Jo-an. Het ABB vroeg haar het hemd van het lijf over deze groeiende niche.

Tekst: Nick van den Hoek

Waarvoor komen potentiële ouders bij jou?

“Idealiter en in de meeste gevallen komen wensouders ruim vóór de zwangerschap bij mij. Dan gaan we per onderwerp kijken wat ze nodig hebben. Ik sta wensouders bij in draagmoederschapssituaties, donorconceptie, meerouderschap en het duo-moederschap. Eerst heb ik een gesprek met alle betrokkenen en met hun eventuele partners. In dat gesprek leg ik uit wat de juridische mogelijkheden zijn en vervolgens wat de gevolgen zijn van hun wensen. Daarnaast is het van groot belang dat iedereen dezelfde verwachtingen van elkaar heeft en dezelfde bedoelingen. Bij draagmoederschap ligt het meestal iets anders. In dat geval heeft iedereen een eigen advocaat, dus de wensouders, de draagmoeder en haar partner en de eventuele donor. In alle gevallen wordt er vervolgens een overeenkomst opgesteld en bij draagmoederschap begeleid ik ook de juridische procedure om het juridisch ouderschap te laten overhevelen aan de wensouders door de rechter.”

Wat is ouderschap en wat is gezag?

“Ouderschap duurt een leven lang. Het is de juridische band tussen ouders en kinderen. Het is een familieband met invloed op de keuze van de achternaam, het erfrecht, het contact tussen kind en ouder en de nationaliteit. Daarnaast houdt het ook een financiële zorgverplichting in. Ouderschap ontstaat door het kind te baren en voor mannen bijvoorbeeld door met de geboortemoeder getrouwd te zijn. Met toestemming van de geboortemoeder kan ouderschap ook ontstaan door erkenning van het kind bij de burgerlijke stand, mits de geboortemoeder niet getrouwd is. Op dit moment kan een kind maximaal twee ouders hebben. Dit is dus een probleem voor meeroudergezinnen.”

“Gezag houdt in het kort in dat je belangrijke beslissingen in het leven van je minderjarige kind mag maken, zoals schoolkeuze en medische behandeling. Ook beheer je het vermogen van je kind. Gezag kan van rechtswege ontstaan, door een beschikking van de rechter of op gezamenlijk verzoek van beide ouders. Het gezag over een kind is tijdelijk en eindigt zodra het kind 18 jaar is. Het kan daarnaast ook voor die tijd door de rechter worden gewijzigd.”

“Bij donorconceptie is het vaak duidelijk wat de juridische bedoeling is: de wensouder(s) worden de juridische ouders met gezag en de donor niet. Soms is er sprake van een donorplus-contract. In dat geval heeft de donor een meer opvoedkundige of meer aanwezige rol in het leven van het kind. Bij draagmoederschap is het nog zo dat de draagmoeder juridisch ouder wordt, terwijl dit niet de bedoeling is. Dan moet er altijd een procedure bij de rechtbank gevoerd worden om het ouderschap bij de wensouders te krijgen. Ik begeleid de wensouders in dergelijke procedures. Bij meerouderschap is het in bepaalde gevallen mogelijk dat er twee juridische ouders zijn die ook allebei het gezag over het kind hebben. In sommige situaties is het mogelijk dat ook één niet-juridische ouder het gezag krijgt, de derde ouder. Dat kunnen we per situatie bekijken. Ik adviseer in dat geval hoe het ouderschap komt te liggen waar het de bedoeling is. Hierna worden er duidelijke afspraken gemaakt in de overeenkomst en voer ik de procedure bij de rechtbank in het geval van draagmoederschap”

Voor draagmoederschap is recent een wetsvoorstel gepresenteerd in de Tweede Kamer. Wat gaat er veranderen deze wet uiteindelijk in werking zal treden?

“Het wetsvoorstel is een grote verbetering voor de juridische posities van wensouders, draagmoeders en kinderen die geboren worden uit een draagmoeder. Nu moeten we lange en complexe juridische procedures voeren bij de rechtbank na de geboorte en duurt het heel lang voordat het ouderschap ook formeel bij de wensouders komt te liggen. Dat duurt soms wel meer dan een jaar na de geboorte. Met het nieuwe wetsvoorstel wordt de toetsing door de rechter naar voren gehaald (naar vóór de conceptie), zodat het ouderschap vanaf de geboorte bij de wensouders ligt: daar waar het hoort te liggen. Dit is een grote verbetering.

Commercieel draagmoederschap is nu niet verboden. Kinderkoop en kinderhandel zijn dat wel. Commercieel draagmoederschap wordt mogelijk verboden, hoewel dit – als men kijkt naar de toelichting bij het wetsvoorstel – wel mogelijk blijft voor landen waar het draagmoederschap goed geregeld is en er veel waarborgen zijn om de belangen van het kind en de draagmoeder goed te beschermen, zoals in de VS.”

“Je openbaar aanbieden als draagmoeder en het openbaar zoeken naar een draagmoeder is straks wel toegestaan, nu nog niet. Daardoor kunnen wensouders en potentiële draagmoeders elkaar beter vinden. Het ministerie van Rechtsbescherming gaat daarbij een rechtspersoon aanwijzen die de bemiddeling tussen wensouders en draagmoeders mag gaan doen. De wetgever wil voorkomen dat mensen onethische beslissingen nemen, op geld belust zijn of waarborgen voor alle betrokkenen negeren. Er komen duidelijke richtlijnen waar mensen aan moeten voldoen. Ook moeten de wensouders altijd de onkosten van het draagmoederschap betalen. De overheid maakt nog bekend of er mogelijk nog een extra vergoeding mag worden voldaan aan de draagmoeder.”

Welke andere ontwikkelingen spelen er op het gebied van wetgeving?

“Er werd na de zomer een interdepartementale brief aan de Tweede Kamer verwacht over meerouderschap, maar ik vermoed dat dit door de val van het Kabinet wel later zal worden. Hopelijk kan er daarna op dit gebied worden gewerkt aan goede wetgeving.”

Waarom is het van belang dat dit beter geregeld wordt?

“We moeten wat mij betreft naar een situatie waarin kinderen meer dan twee ouders met gezag kunnen hebben, zodat de belangen van een kind dat uit deze gezinnen wordt geboren in het geval van meerouderschap beter gediend zijn. Ook krijgen alle ouders dan een meer gelijkwaardige rol. Je hoort wel dat kinderen, als ze al wat ouder zijn, het niet fijn vinden dat er in juridische zin ongelijkwaardigheid bestaat tussen de ouders. In Canada is het mogelijk om meer dan twee ouders te hebben. Je ziet daar ook niet per se meer conflicten tussen de co-ouders. Vaak zie je dat een van de ouders zich opwerpt als een soort informele mediator tussen de andere ouders. Daarbij zijn deze ouders vooraf hun ouderschap gezamenlijk weloverwogen aangegaan en is er vaak al vóór de conceptie een goede communicatie tot stand gekomen.

Voor draagmoeders is het onwenselijk dat zij van rechtswege juridisch ouder worden. Dit brengt verplichtingen met zich mee die onwenselijk zijn. Zo krijgen zij er bijvoorbeeld een erfgenaam bij, terwijl het kind voor de niet-juridische ouder voor de erfbelasting (als zij het kind als erfgenaam in hun testament hebben aangewezen) – waardoor hogere tarieven gelden – niet als kind wordt gezien. Ook ligt de volledige juridische beslissingsbevoegdheid bij de draagmoeder. Zo moet zij dan ook in het geval van een medische complicatie de medische beslissingen voor het kind nemen, terwijl deze beslissingsbevoegdheid bij de opvoedende verzorgers hoort te liggen.”

Wat raad je wensouders nog meer aan?

“Het is belangrijk dat mensen zich ruim voor een zwangerschap laten begeleiden een advocaat. Ook counseling door een kinderwenscoach is een must. Niet alleen voor de zwangerschap, maar ook daarna. Hoe ga je om met moeilijke situaties? Dit wordt verplicht in de wet over draagmoederschap. Plan tijdens je zwangerschap alvast een counselingsessie voor bijvoorbeeld vier maanden na de geboorte van het kind. Zo ligt de drempel laag om in gesprek te blijven nadat er veel is veranderd in jullie leven.”