Donderdag 14 november organiseerde de Praktizijns-Sociëteit het jaarlijkse Praktizijnsdiner en mini-symposium in The Grand aan de Oudezijds Voorburgwal. Het thema van het mini-symposium was dit keer: “De staat van de rechtsstaat, over fundamenten van een democratische samenleving in een veranderende wereld“.
Tekst: Jeroen Jung en Diederik Palstra
Het was een herfstige donderdagmiddag toen zo’n honderd advocaten bij elkaar kwamen in de Ridderzaal van The Grand om het mini-symposium bij te wonen. Terwijl de duisternis buiten viel bespraken de vijf aanwezige panelleden elk een stelling met betrekking tot de staat van de rechtsstaat.
V.l.n.r. Folkert Jensma, Ingrid Leijten, Ellen Pasman, Niels Graaf en Bas Blokker
De panelleden waren:
Bas Blokker, journalist bij de NRC en historicus. Hij werkt al sinds 1991 voor NRC Handelsblad en was tot voor kort correspondent voor deze krant in de Verenigde Staten.
Ingrid Leijten is hoogleraar in Nederlands en Europees constitutioneel recht. Ze is daarnaast host van de podcast “Ons goed recht. Grondrechten hier en nu”, de Nederlandse podcast over grondrechten, waarin zij samen met experts uit de wetenschap en praktijk op zoek gaat naar de hedendaagse rol en betekenis van onze meest fundamentele rechten.
Ellen Pasman, advocaat sinds 1987 en gespecialiseerd in onder meer het bestuursrecht en de onrechtmatige overheidsdaad. Zij was jarenlang één van de advocaten van de journalist Willem Oltmans in zijn procedures tegen de Staat der Nederlanden, waarover zij het boek Oud Zeer schreef. Recent schreef zij het boek ‘Kafka in de rechtsstaat’ over de toeslagenaffaire.
Niels Graaf, universitair docent constitutioneel recht aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is één van de initiatoren van de podcast “Rondje Rechtsstaat” over onder meer de rechtsstaat en grondrechten. Hij is daarnaast één van de schrijvers van het recent verschenen boek: “Constitutionele Waarborgen. De Raad voor de rechtspraak en rechterlijke onafhankelijkheid”.
Folkert Jensma, journalist bij de NRC en jurist. Hij is ook schrijver van de column De Rechtsstaat in de NRC en ontving dit jaar een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam voor zijn werk als juridisch redacteur.
Het symposium begon met een kort welkom door één van de bestuursleden van de Praktizijns-Sociëteit. Daarin werd de vraag of de rechtsstaat onder druk staat zonder aarzeling bevestigend beantwoord, gezien onze huidige regering en de ontwikkelingen in Amerika. Daarna lieten de twee moderators van de avond één voor één de panelleden aan het woord.
Stelling 1 – Bas Blokker: “De Amerikanen stemden doelbewust voor een autocraat”.
Het publiek kon stemmen of men het met deze stelling eens of oneens was door een groen dan wel rood A4-tje omhoog te houden. Het publiek was het voor het overgrote deel met deze stelling eens.
Blokker lichtte zijn stelling toe door uiteen te zetten wie Trump als leden van zijn kabinet wil benoemen. Zo wilde Trump Matt Gaetz tot attorney general, de minister van Justitie in de VS, benoemen. Gaetz is één van de republikeinen die het meest loyaal is aan Trump en niet veel voor heeft met democratische beginselen. Hij was zelf ook onderwerp van onderzoek voor sexual misconduct en inmiddels heeft Gaetz zich vanwege alle commotie teruggetrokken. Loyaliteit lijkt bij Trump dan ook het leidende motief te zijn voor de benoemingen, aldus Blokker. Dat geldt ook voor Kristi Noem, die Homeland Security Adviser moet worden en een Rusland-sympathisante is. Pete Hegseth, een Fox News TV presentator zonder enige politieke ervaring, wordt minister van Defensie. Trump wil volgens Blokker voorkomen dat de senaat zich met deze benoemingen gaat bemoeien. Er is dus geen democratische check op deze benoemingen. Trump heeft zijn autocratische bedoelingen ook nooit verzwegen. In een recent interview zei hij “Ik zal alleen op dag 1 dictator zijn”. Het is ook duidelijk dat hij vooral uit zal zijn op wraak op zijn politieke tegenstanders. Hij zei tijdens de campagne al “Ik zal jullie wraakengel zijn”. Jeff Bezos zag deze bui al hangen en heeft daarom zijn krant, The Washington Post, opdracht gegeven het pro-Kamala Harris stemadvies niet uit te brengen. Dat was namelijk slecht geweest voor business. Andersom had Bezos het waarschijnlijk nooit een probleem gevonden als The Washington Post een pro-Trump stemadvies had gegeven.
Vervolgens vertelde Blokker dat hij in 2018 in de VS kwam als Amerika-correspondent voor de NRC. Hij wilde eerst eens onbevooroordeeld kijken wat Trump nu eigenlijk wilde gaan doen. Hij deed echt zijn best, maar Trump had helemaal geen serieuze plannen. Ook heeft Trump volgens Blokker niet veel bereikt. Door toeval kon hij weliswaar drie conservatieve rechters in het Supreme Court benoemen. Verder heeft hij de Amerikaanse ambassade in Israël verplaatst van Tel Aviv naar Jeruzalem en heeft hij het ambtenarenapparaat gesloopt in zijn strijd tegen de vermeende ‘deep state’. Maar dat zijn slechts zeer beperkte wapenfeiten voor iemand met zulke grote plannen. Dat Trump zo weinig heeft bereikt, is volgens Blokker ook niet verwonderlijk, omdat uit een recente biografie blijkt dat Trump zich maar 10 minuten kan concentreren. Daarna is hij het onderwerp weer vergeten.
Hoe heeft hij dan toch voor een tweede keer president kunnen worden? Hij verloor de congresverkiezingen en hij verloor de presidentsverkiezingen van Biden. Blokker dacht na de bestorming van het Capitool dat Trump voorgoed was afgeschreven. Echter, met de inval van de FBI in zijn huis in Florida omdat hij daar staatsgeheimen zou hebben achtergehouden, begon de ommekeer. Het werd door de kiezers niet gewaardeerd dat de FBI met machtsvertoon het huis van een oud-president binnenviel. Ook waren de kiezers niet onder de indruk van het verkiezingsprogramma van de democraten. De winst van de republikeinen is zorgwekkend, want de republikeinen lijken afscheid te hebben genomen van de democratie. Ook semantisch gezien, zo zeggen ze tegenwoordig dat de VS een republiek is en geen democratie. De grondwet komt van God, niet van de burgers, en deze kun je dus ook niet veranderen.
Stelling 2 – Ingrid Leijten: “We moeten anders over grondrechten gaan praten”
Na het uitvoerige exposé van Blokker, volgde Ingrid Leijten met de tweede stelling. Hier waren de meningen in de zaal iets meer over verdeeld, mede omdat niet helemaal duidelijk was hoe wij momenteel over grondrechten praten.
De recente Nederlandse verkiezingen waren volgens Leijten vanuit rechtsstatelijk perspectief gezien teleurstellend. Hoe verhouden het verbieden van de koran en het uitroepen van een asielcrisis zich tot de grondrechten? De schoen wringt bij partijen die de rechtsstatelijke grenzen opzoeken en de grondrechten tarten. Het is volgens Leijten echter helemaal niet zo gemakkelijk dit te verwoorden op een manier die het brede publiek begrijpt en belangrijk vindt. Schrikbarend is ook dat uit onderzoek is gebleken dat 20 procent van de Nederlanders behoefte heeft aan een autocratische leider die zich niet stoort aan de democratie. Grondrechten worden wel gezien als absolute grenzen aan de overheidsmacht. Ook worden grondrechten wel gezien als basisbeginselen. Leijten overweegt meer over grondrechten te denken als ‘rooms’, ruimtes, voor politieke afwegingen, vooral als grondrechten botsen.
Blokker vroeg vervolgens aan haar of er dan geen vaste, veilige grenzen zijn van grondrechten. Maar zo duidelijk liggen die grenzen niet, aldus Leijten.
Stelling 3 – Ellen Pasman: “Een constitutioneel hof biedt geen waarborg tegen slechte wetten”
De aanwezigen waren het grotendeels met deze stelling eens. Een constitutioneel hof heeft volgens Pasman te weinig meerwaarde. Het is ook maar de vraag wie in dat constitutionele hof gaan plaatsnemen. Van welke politieke kleur zijn zij? Het is ook geen geringe taak. De rechters moeten daar speciaal voor worden opgeleid. Ons land is veel te klein voor zo’n hof en heeft dat niet nodig. Niels Graaf riposteerde dat het juist wel een goed idee is. Je hebt dan een hof dat zich met niets anders bezighoudt dan met grondrechten. Dit zullen grondrechtenspecialisten zijn. Pasman gaf daarop aan dat er naar haar mening voldoende checks and balances zijn en dat een constitutioneel hof onvoldoende meerwaarde heeft.
Stelling 4 – Niels Graaf: “Rechterlijke onafhankelijkheid leunt op rechtsstatelijke cultuur”
De zaal is voor de stelling. Het is een zee van groene A4-tjes. Niels blijkt echter tegen zijn eigen stelling te zijn. Hij zegt dat cultuur alleen niet voldoende is. Wij hebben volgens hem veel informele praktijken, maar niet genoeg regels. Zo hebben we bijvoorbeeld de informele praktijk dat aanbevelingen worden gevolgd, maar daar geen formele regel over. Dit begrijpt men in het geheel niet in het buitenland. Maar alleen regels is volgens hem ook niet voldoende. Polen, dat dergelijke regels wel kende, laat dit zien. Je moet dus ook een ondersteunende cultuur hebben. Daarom moet een nieuwe generatie juristen worden opgeleid die de rechtsstatelijke cultuur bewaakt. Zo wil hij ook het vak burgerlijke ongehoorzaamheid in het curriculum van de universiteit opnemen. Wanneer er een verkeerde wet is, moet je daartegen in opstand kunnen komen. Die cultuur moet bestaan. Momenteel staat de rechtsstaat onder druk. Een constitutioneel hof kan volgens hem zeker een meerwaarde hebben, maar wat als de PVV deze rechters benoemt, zoals Trump dat in de VS heeft gedaan met het supreme court?
Stelling 5 – Folkert Jensma: “De wens van de PVV om het noodrecht in de asielcrisis in te zetten is slechts de eerste poging tot aantasting van de rechtsstaat”
De zaal is het hartgrondig met deze stelling eens. Een gevoelscrisis bleek volgens Jensma geen dragende motivering te zijn voor het toepassen van het noodrecht. Daar is een acute, ernstige bedreiging van een vItaal belang voor nodig. Het is volgens Jensma wachten op een volgende poging van de PVV om de rechtsstaat te ondermijnen.
Jensma geeft aan dat hij momenteel veel panels bijwoont van rechters en advocaten en die gaan eigenlijk allemaal over de crisis in de rechtsstaat. Men maakt zich zorgen. De vraag is vaak hoe men het tij kan keren. Er kan als waarschuwing gekeken worden naar Polen, waar de rechtsstaat ernstig in gevaar kwam met een populistische regering. Onwelgevallige rechters werden eenvoudigweg ontslagen. Jensma vraagt zich af wat er gebeurt als de PVV dit in Nederland wil doen en allemaal rechtsstatelijke beginselen gaat schenden? Als de PVV bijvoorbeeld de pensioenleeftijd van rechters gaat verlagen om ze eruit te werken en zich niet gaat houden aan aanbevelingslijstjes. Hoe kunnen we daartegen in het geweer komen? We moeten volgens hem bondgenoten zoeken en tegenmaatregelen bedenken die de rechtsstaat versterken. We kunnen volgens Jensma daarbij terugdenken aan de Tweede Wereldoorlog toen de rechtsstatelijke beginselen ook fundamenteel werden geschonden. Om te weten te komen hoe het niet moet, kan worden gekeken naar de Hoge Raad die het ontslag van zijn joodse president mr. Visser destijds zonder protest aanvaardde. Dit nam volgens Jensma het vertrouwen in de Hoge Raad volledig weg en het duurde decennia voordat dit was hersteld. Volgens Jensma was er gelukkig ook het Gerechtshof in Leeuwarden, dat uitsprak dat zij het niet met hun geweten konden verenigen een verdachte naar kamp Erica in Ommen te sturen omdat de omstandigheden daar te slecht waren. Dit arrest leidde tot het ontslag van deze raadsheren.
Met deze call to action van Folkert Jensma eindigde het erg interessante symposium en ging men over tot de borrel en het diner.
Tijdens het diner nam Freerk Vermeulen, voorzitter van de Praktizijns-Sociëteit, nog kort het woord. Hij bedankte de organisatie voor het symposium en benadrukte hoe goed het gaat met de bibliotheek: de collectie wordt steeds omvangrijker en wordt steeds vaker geraadpleegd en ook het aantal leden neemt toe. Tussen de gangen door kreeg ook de Amsterdamse deken Rumora-Scheltema nog kort de gelegenheid om het woord te richten tot de aanwezigen. Scheltema benadrukte het belang van wat tijdens het symposium is besproken en riep alle aanwezigen op te waken over het voortbestaan van de rechtsstaat.