“De rechtsstaat onder druk, is het tij (nog) te keren?”

Op de winterse donderdagmiddag van 16 januari vond in de Rode Hoed een seminar plaatst ter ere van het afscheid van Agaath Reijnders-Sluis van de Amsterdamse Orde van Advocaten. Zij was daar de afgelopen 37 jaar werkzaam als directeur van het bureau van de Amsterdamse Orde en adjunct-secretaris. Agaath is duidelijk erg geliefd want het was lastig een plek in de zaal te vinden omdat bijna alle stoelen in de Rode Hoed bezet waren en er zelfs mensen waren uitgeweken naar het balkon.

Tekst: Diederik Palstra

Het seminar werd geopend door de dekens van de Amsterdamse orde, Jacqueline Schaap en Barbara Rumora-Scheltema. Daarna hielden alle panelleden een inleiding over het thema van het seminar. Agaath was verzocht een lijstje op te stellen van de personen die ze graag in het panel zou willen zien. De vier hoogst geplaatsten op haar lijst bleken allen bereid te zijn om aan het panel deel te nemen. De panelleden waren:

  • Jonathan Soeharno, hoogleraar rechtspleging in rechtsfilosofisch perspectief aan de UvA, Of counsel bij De Brauw Blackstone Westbroek en raadsheer-plaatsvervanger bij het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch;
  • Folkert Jensma, journalist bij de NRC en jurist. Hij is ook schrijver van de column ‘De Rechtsstaat’ in de NRC en ontving dit jaar een eredoctoraat van de UvA voor zijn werk als juridisch redacteur;
  • Channa Samkalden, advocate bij Prakken d’Oliveira en gespecialiseerd in aansprakelijkheid voor mensenrechtenschendingen, zowel binnen als buiten Nederland; en
  • Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska; waarnemend deken van de orde van advocaten van Warschau en beoogd deken daarvan vanaf later dit jaar.


Jonathan Soeharno

Soeharno memoreerde in de eerste plaats dat het NJB vorige maand een themanummer aan dit thema had gewijd[1], waarin een bijdrage van hem over rechtsstatelijke waarborgen. Ook is er in oktober vorig jaar een bundel verschenen over dit thema[2]. De rechtsstaat is kwetsbaarder dan we denken, aldus Soeharno. Hoe goed je het ook geregeld hebt qua waarborgen, er zijn altijd mogelijkheden om de rechtsstaat te ondergraven. Zo hangt bij ons veel af van de informele afspraken over hoe de politiek van haar bevoegdheden gebruik maakt. Zo (her)benoemt (en ontslaat) de minister van Justitie de leden van de Raad voor de rechtspraak, die onder meer toezicht houdt op de bedrijfsvoering en het financieel beheer van de gerechten. Ook benoemt de minister de presidenten van de gerechten. Deze gaan onder meer over de zaakstoedeling, benoeming, promotie en overplaatsing van individuele rechters. En ook is het tuchtrecht voor rechters bij de president ondergebracht. Op deze manier kan de politiek veel druk uitoefenen op de rechterlijke macht. Wij hebben een rechtscultuur waardoor we erop kunnen vertrouwen dat de minister nooit misbruik zal maken van deze bevoegdheid, aldus Soeharno. Maar hoe zeker kunnen we hiervan zijn? Anti-institutionele sentimenten nemen toe. Er is vanuit die hoek veel aandacht voor rechtspraak. Hoe moet je hiermee omgaan? Niet alleen vanuit de PVV, ook in andere partijen zijn deze geluiden te horen. Wilders tweette dat Halsema het land uit mag. Sommige rechters denken dat zij de volgende zijn. De cultuur is op cruciale punten nog aanwezig. Maar wat als deze cultuur het laat afweten? De bundel over de constitutionele waarborgen is geschreven vanuit een positieve insteek. Wat kunnen we doen om de constitutionele waarborgen te versterken? Zo zouden we volgens Soeharno het recht van de minister om de tijdelijke benoemingen te doen, kunnen doorknippen. Ook zou de begroting van de rechtspraak niet in de justitiebegroting moeten worden opgenomen. De rechtspraak moet over de eigen begroting gaan. Verder moet het tuchtrecht van rechters niet een politiek middel kunnen zijn. Dit was een favoriet middel in Hongarije en Polen om rechters in het gareel te houden. Rusland vormt ook een voorbeeld. Soeharno vertelde eens een Russische rechter te hebben gesproken die hem vertelde dat zij slechts zo’n 700 à 800 euro per maand verdienen, maar als ze met pensioen gaan het tienvoudige daarvan kunnen krijgen. Echter, tenzij ze tuchtrechtelijk zijn veroordeeld “en de tuchtrechter zit in Moskou”.

Soeharno sloot af met een anekdote. Laatst raakte hij met een boekverkoper in gesprek over de rechtsstaat. Deze vertelde hem dat zijn grootvader, die de oorlog had meegemaakt, altijd zei dat een rechtsstaat zo maar verdwenen kan zijn. Waakzaamheid is geboden, aldus Soeharno.

Folkert Jensma

Is het tij nog te keren? De advocatuur is te veel op zichzelf gericht, te veel in zichzelf gekeerd, aldus Jensma. De advocatuur is niet gericht op het algemeen belang en veronachtzaamt zijn rol in het bewaken van de rechtsstaat. Zij treedt slechts op in het partijbelang. De zesde kernwaarde ‘publiek belang’ is ook gesneuveld. Daarop klonken wat protesten uit de zaal. Maar Jensma ging door “want hier was hij tenslotte voor uitgenodigd”, waarop instemmend gelach klonk. Er is allemaal druk op de rechtsstaat, volgens Jensma. De onafhankelijkheid van de rechtspraak wordt afgebroken. Wilders beweert dat er neprechters zijn. Zoals we in Hongarije, Polen en andere landen hebben gezien, kunnen de media monddood worden gemaakt door kranten op te heffen, deze in handen te brengen van met het regime bevriende eigenaren of door strenge wetgeving voor laster en smaad op te tuigen. De rol van advocaten wordt in een dergelijke samenleving gemarginaliseerd.

Hoe het tij te keren? In theorie is er een draaiboek, maar Jensma vraagt zich af wie het gaat doen. Het lijkt op het eerste gezicht best goed te gaan met de traditionele media. Het vertrouwen van het publiek is slechts een klein beetje gedaald. Daartegenover staat dat er nog maar twee Vlaamse krantenuitgevers over zijn – DPG Media en Mediahuis – die alle Nederlandse kranten zo’n beetje in handen hebben. Er blijkt digitaal toch geld verdiend te kunnen worden met een krant. En in weerwil van alle verwachtingen zijn drie nieuwe onderzoeksplatforms gestart: Investico, Follow the Money en de Correspondent. De controlerende rol van de traditionele media is daardoor versterkt.

Maar als we uitzoomen is het niet bemoedigend, volgens Jensma. Social media hebben het factchecken nu opgezegd. De grootste daarvan zijn aan Trump gelieerd. Social media incasseren 80% van de Nederlandse advertentie-inkomsten. Het algoritme heerst. Alle macht is aan de zoekmachine en iedereen krijgt daar zijn eigen werkelijkheid gepresenteerd. De traditionele journalistiek is daardoor uitgekleed en diens plaats is ingenomen door social media. Er is dus een informatieoorlog gaande. Het publiek domein is gevaarlijk geworden voor de waarheid. Waar vind je nog betrouwbare informatie? De traditionele media zijn het aan het verliezen van de social media. Een schrale troost is dat er een uittocht is bij X naar Bluesky. De traditionele media worden zoiets als klassieke muziek. Ze zijn er nog slechts voor een kleine groep. De term is ook eigenlijk niet meer van toepassing op kranten, maar op social media, waar jongeren zich alleen nog laten informeren over het nieuws. Ze maken geen eigen keuze meer.

Jensma stelt de volgende oplossingen voor. Brussel zou zowel de traditionele journalistiek alsook de rechtspraak meer kunnen beschermen. En de advocatuur zou de sociale advocatuur nu eens kunnen gaan ondersteunen. Zijn oproep luidt: laat u zien, treedt naar buiten, werk om niet, bescherm de rechtsstaat, maar bereid u voor op een achterhoedegevecht.

Channa Samkalden

Samkalden ging onder meer in op de kritiek dat rechters te veel op de stoel van de politiek zijn gaan zitten. Naar haar mening is deze kritiek onterecht. De rechters nemen beslissingen op basis van geschreven normen die op democratische wijze tot stand zijn gebracht. Rechters zijn zeer terughoudend. Zij proberen zeer omzichtig uit het vaarwater van de politiek te blijven. Door deze kritiek worden rechters nog terughoudender.

Volgens Samkalden kunnen advocaten meer op de bres springen voor de rechterlijke macht wanneer haar onafhankelijkheid en betrouwbaarheid in twijfel worden getrokken. Daarnaast is er te veel opportunisme onder advocaten en te veel vertrouwen in de zelfreinigende werking van de rechtsstaat. ‘Als wij ons werk maar naar behoren doen en ons aan de gedragsregels houden, komt het wel goed’, is de gedachte.

De advocatuur zou meer kunnen kijken naar hoe zij zelf een rol kan spelen in de bescherming van de rechtsstaat – ook vanuit de eed/belofte waarin wij zweren (beloven) geen zaak te zullen aanraden of verdedigen die wij niet in gemoede geloven rechtvaardig te zijn. We moeten meer doen en nadenken over hoe wij de rechtsstaat kunnen helpen beschermen.

Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska

Deze Poolse advocate en waarnemend deken van de Orde van Advocaten van Warschau begon met een samenvatting hoe de afgelopen acht jaar de rechtsstaat werd afgebroken door de regerende PiS partij en PiS president (red. ‘PiS’ of ‘Prawo i Sprawiedliwosc’ staat ironisch genoeg voor ‘Recht en Rechtvaardigheid’). Dit is volgens haar ook interessant voor ons, omdat we dan kunnen zien hoe snel je een rechtsstaat kwijt kunt raken wanneer mensen aan de macht zijn met intenties die daarmee op gespannen voet staan. Terwijl dit in elk geval op papier toch behoorlijk goed geregeld leek te zijn in Polen. Rechters werden door PiS vervangen door regeringsgezinde rechters door de wijze van benoeming en ontslag van rechters te hervormen. De vrijheid van de media werd ernstig beknot en bepaalde media, zoals de televisie, werden door de staat overgenomen. Op televisie werden campagnes gevoerd tegen juristen, met reportages waarin zij heel negatief afgeschilderd werden. Verder werden onder meer rechten van minderheidsgroepen beperkt en vrije verkiezingen bedreigd. De afbraak van de rechtsstaat vond zelfs met instemming van een groot deel van de bevolking plaats, want PiS is op een gegeven moment ook gewoon herkozen.

Inmiddels is PiS niet meer aan de macht en worden deze maatregelen teruggedraaid. Maar omdat er nog wel een PiS president is, heeft men de wijze van benoeming en ontslag van rechters nog niet kunnen herroepen. Veel van deze rechters zitten nog op hun plek en zijn nog steeds verantwoordelijk voor veel onjuiste uitspraken. Niet alleen omdat ze de rechtsstatelijke beginselen niet onderschrijven, maar ook omdat het gewoon vaak kwalitatief slechte rechters zijn die alleen maar aangesteld zijn omdat ze de PiS regering gunstig gezind waren.

Er was in de woorden van Gajowniczek-Pruszyńska in Polen sprake van een ‘complete collapse of the rule of law’. Mensen die demonstreerden verdwenen zelfs in de gevangenis. Volgens de huidige Poolse minister van Justitie zijn er momenteel nog steeds 600 politiek gemotiveerde zaken aanhangig in de rechtbanken. Uiteindelijk hebben onder meer de vele demonstraties, de druk vanuit de Europese Unie door het blokkeren van EU gelden voor Polen en de rechterlijke uitspraken van het Europese hof dat Polen in strijd handelde met rechtsstatelijke beginselen, ervoor gezorgd dat er nu een nieuwe regering is die de rechtstatelijke beginselen wel onderschrijft. Het zal echter lang duren voordat alle schade is hersteld. De vraag is ook hoe te voorkomen dat dit opnieuw gebeurt? Daar dient ook een seminar als dit voor, aldus Gajowniczek-Pruszyńska.

Ten slotte wilde zij de Amsterdamse Orde van Advocaten, en Agaath Reijnders-Sluis in het bijzonder, bedanken voor alle hulp aan de Orde van Advocaten van Warschau gedurende deze zware tijd. Het gaf hoop en sterkte hen in de overtuiging dat de strijd gewonnen kon worden. Mocht er ooit hulp nodig zijn van de Poolse advocaten, dan bieden zij die bij deze graag aan, aldus Gajowniczek-Pruszynska

Paneldiscussie

Daarna gingen de panelleden onder leiding van Jacqueline Schaap met elkaar in discussie. In de discussie mengde zich ook een paar in de zaal aanwezige rechters. Zo wilde één gepensioneerde rechter de zaal graag informeren (met de nodige humor, maar toch) dat er in de rechtszaal sprake is van een verruwing van de omgangsvormen, en dat dit een kwalijke ontwikkeling is. We zouden elkaar met meer respect moeten behandelen. Dit zou één van de oorzaken zijn voor het afnemen van het respect voor de rechtsstaat. Jensma stelt dat dit een bredere ontwikkeling is. Deze verruwing van de omgangsvormen zie je ook in de media en in de politiek. De deken beaamt dat je dit ook ziet in klachtprocedures. Advocaten identificeren zich te veel met hun cliënt en diens zaak. Daardoor wordt de rol van de advocaat verkeerd begrepen. De deken herinnerde de aanwezigen in dat kader aan gedragsregel 24: ‘advocaten streven naar een onderlinge verhouding die berust op welwillendheid en vertrouwen’. Deze verruwing van de omgangsvormen zorgt voor minder vertrouwen bij het bredere publiek in de ambtsdragers en politici. Als rechters ‘neprechters’ worden genoemd, zouden advocaten daar meer tegen moeten ageren en meer naar buiten moeten optreden als beschermer van de rechtsstaat. Een andere suggestie vanuit het panel was dat rechters ook eens moeten aanschuiven op televisie om zodoende de beeldvorming te beïnvloeden. Dat wordt nu nog te veel eenzijdig door een aantal bekende strafpleiters bepaald. Ook dit zou de rechtstaat kunnen ondersteunen.

Dankwoord dekens

Vervolgens was het woord weer aan de dekens. Agaath werd bedankt voor haar geweldige inzet voor de Amsterdamse orde gedurende 37 jaar. Toen zij in 1987 begon waren er nog maar 1.000 advocaten in Amsterdam en had de Orde geen eigen kantoor. Tegenwoordig zijn er bijna 7.000 advocaten. Agaath vond het eerste kantoor voor de Orde in de Tesselschadestraat en later de huidige locatie van het kantoor van de Orde in de Paulus Potterstraat. Zij stond aan de wieg van de Stichting Juridische Samenwerking Nederland en Suriname toen deze in 1989 werd opgericht. Deze stichting heeft als doel het bevorderen van de samenwerking tussen Nederland en Suriname op het gebied van het recht in de meest ruime zin. Ook is zij altijd zeer betrokken geweest bij Lawyers for Lawyers en bij de Prix Ludovic Trarieux, een internationale prijs die jaarlijks wordt uitgereikt aan een advocaat die zich voor mensenrechten heeft ingezet. Zij heeft altijd geijverd om goede banden te onderhouden met de balies uit andere landen, waaronder die van Warschau. Verder werd haar geweldige geheugen genoemd. Ze is een wandelende Wikipedia en kent de namen van alle advocaten in Amsterdam en alle regels en uitzonderingen daarop. De dekens roemden haar grote gevoel voor humor en haar pragmatische oplossingen in het belang van de persoon en de advocatuur.

Mede om deze redenen werd Agaath vervolgens door de dekens benoemd tot erelid van de Raad van de Amsterdamse Orde en werd haar daarvoor een oorkonde uitgereikt. Daar hoort uiteraard de verplichting bij om nog zo vaak mogelijk langs te komen. Agaath ontving bovendien een boek met daarin interviews met tien dekens en op haar verzoek werd namens alle aanwezigen een schenking gedaan aan Lawyers for Lawyers.

Agaath, die het even te kwaad kreeg, bedankte vervolgens iedereen voor de mooiste baan ter wereld. Ze sprak de hoop uit dat dit seminar zou bijdragen aan het behoud van de rechtsstaat.

Andreaspenning

Maar dat was nog niet alles. Voordat de borrel kon beginnen, betrad locoburgemeester Marjolein Moorman nog het podium en na een prachtig dankwoord reikte zij aan Agaath de Andreaspenning van de gemeente Amsterdam uit, als erkentelijkheid voor haar jarenlange inzet voor de nationale en internationale advocatuur.

[1] Nederlands Juristenblad: “Rechtsstatelijke waarborgen Raad voor de rechtspraak”, NJB 38 (2024).

[2] J.E. Soeharno, N. Graaf & J. Uzman (red.), Constitutionele waarborgen. De Raad voor de rechtspraak en rechterlijke onafhankelijkheid, Den Haag: Boom 2024.